تزیینات مسجد

تزیینات مسجد

مسجد عبادتگاهی است که خانه خدا است. فضا و عناصر آن باید صفات خدا را بر مبنای احدیت و صفات جلالیه و جمالیه و عدل منعکس سازند و اشکال و فرم ها این معانی را القاء کرده و در ربط با این معناها قرار گرفته و جنبه قوسی پیدا کنند.

بورکهات می گوید که هنر اسلامی به ویژه در آنجا که با مکان های عبادت حضرت حق مربوط می شود فضائی را می آفریند که در آن عبادت حق آن چنان که شایسته است انجام پذیرد. فضائی که بر رحمت فرشتگان گشوده و در مقابل وسوسه های تاریک شیطانی بسته است.

معماران مسلمان

معماران مسلمان در جهت شفاف سازی مساجد و سیر ماده به روح از گچ بری، گل بری، کاشیکاری ایجاد نقش بر آجر، خوشنویسی و ایجاد روزنه در سطح و بازی با نور استفاده می کردند.

در مسجد شیخ لطف الله اصفهان نمونه های عالی کاشیکاری شامل معرق و معقلی و استفاده از خط ثلث در کتیبه های دور محراب و گنبد و بازی با نور زیر گنبد به عنوان یک نمونه عالی قابل بررسی می باشند.

ساخت گنبد نقره ای

ساخت گنبد نقره ای

فضاهای جانبی:

الف) مقصوره:

فضائی محصور در گنبدخانه یا شبستان اصلی که به منظور ایجاد امنیت برای امام و اشخاص سرشناس در مسجد ساخته می شده است.  ب) طنبی(شبستان جانبی): سرپوشیده های کشیده که بیشتر یک دهانه بزرگ در میان و چند ایوانچه یک یا دو اشکوبه یا کمرپوش در دو سو داشته و جای شایسته ای برای برگزاری نماز بوده است.

ج) پیشخان(جلوخان):

در بیرون مسجد و در پیش گاه آن قرار داشته و بیشتر ساختمان های وابسته مسجد نیز به آن می پیوسته است. گاهی در پیش درگاه مسجد آب  نما نیز ساخته می شده است. (مسجد جامع ورامین)

د) سرداب (شبستان زیرزمینی):

که در بعضی مواقع از سال برای برگزاری نماز از آن ها استفاده می شده است.

ه) مهتابی: فضای بدون سقفی است که بالاتر از سطح حیاط و یا در پشت بام قرار می گیرد. این فضا معمولاً از سه طرف بسته و از جهت چهارم به فضای باز مشرف است» (تصاویر رو به رو مربوط به مسجد سید اصفهان می باشد که در زمان قاجار بین سال های  1370 تا 1349 هجری قمری ساخته شده است.)

برف انداز:

فضائی باز در میان یا اطراف مسجد و محل پائین ریختن برف پشت بام ها بوده است.

ز) منبر:

وجود منبر در مساجد جامع به عنوان جایگاه ایراد خطابه ضروری بود تا آن اندازه که برای مسلمانان نشانه ای بود از حومت الهی و فرم آن به یکی از نخستین شکل های نماد اسلام انجامید که سازندگان آن تمام وقت خود را در ساخت اشکال زیبا و سنتی آن به خرج می دادند.

ح) پادیاو:

در ایران زمین از دیرین روزگار در پیش نیایشگاه (و بیرون از آن) جائی برای شست و شو فراهم می کردند که نیایشگر و نمازگزار پیش از آنکه به نیایشگاه درآید پلیدی ها را از خود بزداید و با شستن اندان و سر و تن و پوشیدن جامعه پاکیزه و بستن پنام آماده نیایش شود.

در میان دین های آسمانی و آئین های یکتاپرستی دین راستین خدا (اسلام) بیش از همه و همه جا برپاکیزگی پای فشرده است و بگروندگان اندرز داده است که همیشه خود را پاکیزه نگهدارند. بزرگان دین و همکیشان درست باور، از آنگاه که از خواب کوتاه خود بر می خاستند تادیرگاه شب که دمی چند چشم گرم می کردند یکدم این فرمان بزرگ پروردگار را آسان نمی گرفتند.

نمازگزار یا کسی که می خواسته بدرون مسجد پای گذارد می بایست پاک باشد و مردم دیندار تا بدانجا بدین آئین پای بند بوده اند که هیچ ساختمانی را به مسجد نمی چسباندند. پیرامون مسجد همیشه گذر و بازار و کوچه سرپوشیده (ساباط) بود تا آلوده ای نتواند در کنار آن درنگ کند. ابتدا آبریزگاه ها در بیرون مساجد و یا در میان سرا و یا در گودال باغچه ها ساخته می شدند و محتسب از آن نگهداری می کرد که جز نمازگزاران در پنج گاه نماز کسی از آن ها استفاده نکند. بعد از آن که هشتی و دالان و راهر به مسجد افزوده گشت و گذر آزاد و یک راست بدرون آن بسته شد.

“اندام های وابسته”

“اندام های وابسته”  را در آن طرف راهرو که به مسجد نمی پیوست و حوضخانه وضوخانه را (بیشتر دوگانه و دور از هم و یکی مردانه و دیگر زنانه بود) در پایام راهرو و آبریزها را (باز هم جدا و در واشدگاهی که به وضوخانه راه داشت) جای می دادند. نمونه بارز این آبریزها در مسجد جامع قزوین و اصفهان و سمنان دیده می شود.

انواع گلدسته

انواع گلدسته

مناره های منفرد و زوجی:

از  انواع مناره های به جای مانده از دوران قبل از اسلام با پلان های مربع چون منار  مدور ً فیروزآباد و منار نورآباد رو به رو هستیم لیکن بعد از اسلام مناره ها عموما ساخت شد. در بدو امر این مناره ها در نقشه مساجد مستقر نبودند. همچون برج های مجزائی فاقد محل معین د مجتمع مسجد عمل می کردند. بدین ترتیب که از قرن اول تا قرن پنجم منار به صورت منفرد و گاه وصل به بنا و گاه با فاصله از بنا ساخته می شد و یا احداث بنا یا مسجد در اطراف منار در دوره های بعد صورت می گرفت.

از نمونه اول یعنی منار منفرد می توان به منار خسرو گرد، منار سلجوقی سمنان، از نمونه یعنی منار متصل به بنا منار ارسلان جاذب و میل قاسم آباد در سیستام و بلوچستان اشاره کرد.

مناره های ایران را می توان به دو دسته منفرد و زوجی تقسیم کرد.

الف) مناره های منفرد:

این دسته از منـاره ها دارای بدنه ای بلــند و کشـیده می باشند که از نـظر تنوع و فرم به سه دسته تقسیم می شوند:1

-مناه های استوانه ای:

منارهای استوانه ای که به جز معدودی، اغلب دارای بدنه ای ساده و یا دارای تزیئنات اند کند مانند مناره مسجد جامع تفرش.

2-مناره های مخروطی:

این نوع مناره ها غالبا کشیده و به صورت مخروط ملایم و موزون می باشند. به عبارت دیگر سطح قاعده منار در پائین از مقطع فوقانی آن بزرگتر است.  این امر باعث ایستائی بیشتر منار می گردد. به عنوان مثال می توان از مناره های دامغان– سمنان– بسطام نام برد. قرن پنجم و ششم را می توان دوران شکوفائی معماری مناره ها دانست.

زیباترین نمونه های تکامل معماری مناره را در بعضی از مناره های زمان سلجوقیان می توان دید. این مناره ها دو یا سه طبقه اند. به عبارت دیگر این مناره ها دارای سه سطح شکل سازی است که هر کدام از دیگری باریکتر و کوتاهتر به روی هم قرار گرفته اند یا دارای دو یا سه مؤذنه و تاج می باشند.

3-مناره های منشوری:

در این نوع منار که معدودی از آن در ایران به چشم می خورد عبارتست از طرحی چند ضلعی که هر چه رو به بالا می رود از قطر قاعده آن کاسته می شود. منار بلند و زیبای مسجد جامع نائین از نمونه های بارز این نوع منار می باشد.

ب) مناره های زوجی:

در اواخر دوره سلجوقی منار به دلایلی ساختمانی جزئی از بنای مسجد گردید.  در این هنگام ساخت مناره ها از دو سوی ایوان اصلی یا طرفین سر در ورودی واقع شد با تعریض و توسعه ای که در ایوان های دوره های بعد صورت گرفت، مناره های زوجی نقش مناسبی برای مقابله با نیروهای رانشی که در اتاق ایوان ها پدید می آید ایفا کرد. بدین صورت که نیروهای رانشی گنبد و طاق ایوان بخصوص در طاق ایوان هائی دارای دهنه های وسیع و قوس دار، به دو نیروی عمودی و افقی تبدیل می شود.

نیروی عمودی با نیروی عکس العمل زمین توسط پایه های خنثی می گردد. برای کاستن نیروهای افقی از اجزای تظاهری مانند منار که ایجاد یک نیروی اضافی می کند استفاده می شود. در عین حال با توجه به اهمیت قرینه سازی در معماری ایران به زیبائی سر در نیز می افزاید. به جاست که از مناره های بارگاه حضرت رضا(ع) نام ببریم که وضع آن ها به هیچ یک از مناره های مساجد و مشاهد مشرفه شبیه نیست زیرا مناره های جفت معمولاً در دو طرف ایوان و در دو طرف گنبد ساخته شده اند.

چنانچه ایوان و گنبد در وسط آن ها قرار دارند ولی این دو گلدسته در طول شمالی گنبد قرار دارند ولی این دو گلدسته در طول شمالی گنبد قرار دارند و عرض صحن عتیق فاصله میان آن هاست.  بدین ترتیب که منارها درست در وسط ایوان های شمالی و جنوبی صحن قرار گرفته اند. و مسافران و زواری که از طرف جنوب شهر وارد شهر می شوند از دور گنبد را در میان دو گلدسته می بینند و این حاکی از دقت معماران آن زمان بوده است. ارتفاع مناره از کف صحن 40/50 متر وپیرامون خارجی ان 13 متر و نمای بیرون مذهب میباشد .

ساختمان گلدسته

ساختمان گلدسته

معماری مناره:

به طور کلی ساخت مناره از سه قسمت پایه– ساقه (بدنه) و کلاه یا تاج تشکیل شده است. -پایه: 1 از آنجا که مناره با ارتفاع زیادی و مساحت کم زیربنا، فشار زیادی را بر سطح قاعده خود تحمیل می کند و هرگونه سستی در پایه ها باعث انهدام و فروریختن بنا می گردد. به همین جهت برای استحکام و اطمینان بیشتر زمین را تا جائی که به زمین سخت برسد حفر کرده سپس با شفته و سنگ آن را پر و مستحکم می ساختند، آنگاه پایه اصلی منار را با سنگ و آجر بنا می کردند

.
2-بدنه یا ساقه:

شکل فرم بدنه مناره ممالک اسلامی متفاوت و دارای نوع زیادیست و با توجه به ذوق و ابتکار معماران هر ناحیه به طور گوناگون جلوه گر شده است. برای مثال مناره مساجد اولیه دوره عباسی در بین النهرین مخروطی شکل با پله های مارپیچ بیرونی بوده است

3-تاج یا مأذنه منار:

بدنه منار در نقطه گلوگاه به وسیله چند رشته مقرنس کاری و یا پیش آمدگی مقعذگونه مانند گل نیلوفر یا گل شیپوری باز شده با افزایش مقطع عرضی به صورت دایره یا چند ضلعی در می آید. این مقطع به دست آمده نعلبکی منار را که جایگاه موذن است به وجود می آورد.

گلدسته مسجد

گلدسته مسجد

ساختمان گلدسته

دیوارهای منار در وسط تاج یا جایگاه موذن بسیار باریک شده و به صورت ستون موزونی درآمده و از سرپوش تاج نیز خارج می شود و متر بالتر از سقف تاج منار ادامه می یابد. برای جلوگیری از سقوطگاه به ارتفاع 3یا 2  موذن معمولاً در اطراف جایگاه دیواری کوتاه یا نرده ای مشبک انوان گره بندی زیبا و استادانه به کار رفته که زیبائی خاص به منار می بخشد.

ناگفته نماند که سرپوش یا سقف تاج منار نیز با اشکال مختلف و فرم های متعدد جلوه گر می شود.

ساختمان گلدسته

ساخت گلدسته

گنبد و گلدسته سازی

ساخت انواع گنبد و گلدسته

گنبد و گلدسته سازی