سلطانیه | بزرگترین گنبد آجری در جهان

در نزدیکی شهر سلطانیه گنبدی فیروزه ای رنگ خودنمایی می کند که نمونه ای برجسته از هنر معماری ایرانی به شمار می رود و به عنوان یک اثر تاریخی کلیدی در توسعه معماری اسلامی از آن یاد می شود. این بنا گنبد سلطانیه نام دارد که به دست مغولان احداث شده است تا به عنوان آرامگاه ابدی هشتمین ایلخان مغول، سلطان محمد خدابنده یا الجایتو مورد استفاده قرار گیرد.

گنبد سلطانیه در بعد جهانی نیز شهرت خاصی دارد و  از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه به عنوان سومین گنبد جهان شناخته می شود. همچنین این گنبد، عنوان بزرگ‌ترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان را نیز به خود اختصاص داده است.

تاریخچه ساخت گنبد

در دوره ی حکومت ایلخانیان، سلطانیه بعد از مراغه و تبریز سومین پایتخت آنان به شمار می آمد که در میان دشتی وسیع قرار داشت و از آن برای تفریح و شکار استفاده می شد. پس از مدتی چهارمین سلطان مغول، ارغون خان، دستور ساخت شهر سلطانیه را صادر کرد تا در آن اقامت کند.

سلطان محمد خدابنده نیز در زمان سلطنت خود دستور ساخت آرامگاهی را صادر کرد و این بنا را طی سال های  ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری احداث نمود. معمار، سید علی شاه و ۳۰۰۰ کارگر برای ساخت این بنا به کار گرفته شدند و وزیر سلطان، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وظیفه طراحی و نظارت بر ساخت آن را بر عهده داشت.

وی پس از مشرف شدن به زیارت حضرت علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) به شیعه روی آورد و تصمیم گرفت تا قبر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به سلطانیه انتقال و گنبد سلطانیه را به آرامگاه ایشان اختصاص دهد.

هدف سلطان از احداث چنین بنای منحصر به فردی، این بود که پیکر مطهر امام اول شیعیان را در آن به خاک بسپارد اما در نتیجه مخالفت علمای شیعه موفق به انجام چنین کاری نشد و پس از مرگش این مکان به آرامگاهی برای خودش تبدیل گردید.

قیمت ساخت گنبد فلزی | ساخت گنبد و گلدسته فلزی | گنبد استیل سبز

معماری بزرگترین گنبد خشتی جهان

گنبد سلطانیه ساختمانی سه طبقه می باشد که سبک نمای آن تقلیدی از معماری سلجوقی است. پلان بنا در قسمت همکف و طبقه اول با فضاهای اطراف مرتبط با گنبد، شکلی شبیه به مستطیل دارد و در طبقه دوم و سوم به صورت هشت ضلعی در می آید. طول هر یک از اضلاع این هشت ضلعی ۱۷ متر است.

علت استفاده از عدد ۸ هنوز به طور دقیق مشخص نیست چرا که این عدد همانند ۷ و ۱۲ مقدس به شمار نمی آید. با این حال برخی امکان ایجاد ساعت آفتابی را دلیل این کار اعلام می نند و برخی دیگر به ایجاد استحکام برای بنا اشاره دارند. از سوی دیگر عده ای می گویند که این بنا با الهام گرفتن از هشت درِ بهشت به صورت هشت ضلعی ساخته شده است.

گنبد سلطانیه در تعداد پله ها نیز از اصول اسلامی پیروی می کند و تعداد ۱۱۰ پله دارد که در حروف ابجد با نام علی (ع) مترادف می گردد.

مصالح مورد استفاده در بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن آجر است و تنها در قسمت گنبد روکشی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی دیده می شود که به شیوه معرق‌کاری به کار رفته اند. ملات مورد استفاد در بنا نیز مخلوطی از گچ و مقدار اندکی آهک می باشد.

معماری گنبد سازی سلطانیه

برخی بر این باورند که در ساخت گنبد سلطانیه از طرح آرامگاه غازان خان ( مشهورترین و مقتدرترین پادشاه ایلخانی ) که متآثر از بنای آرمگاه سلطان سنجر ساخته شده، الگوبرداری شده است.

در اینجا باید توجه داشت که پلان آن‌ آرامگاه ها به شکل مربع هستند در حالی که گنبد سلطانیه به صورت هشت‌ضلعی می باشد. همچنین گفته می‌شود که معماری گنبد سلطانیه الهام بخش معماری سبک گوتیک بوده و برونلسکی و گیبرتی در ساختار گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا حدود صد سال پس از گنبد سلطانیه از آن الهام گرفته شده است.

گنبد سازی

بخش های اصلی بنای گنبد سلطانیه

به طور کلی برای گنبد سلطانیه می توان سه بخش اصلی را در نظر گرفت که عبارتند از:

۱-  تربت خانه گنبد

در ضلع جنوبی بنا، بخشی قرار دارد که به تربت خانه مشهور است و حدود ۱۷ متر طول، حدود ۸ متر عرض و ۱۶ متر ارتفاع دارد.

پادشاه الجایتو پس از آنکه از انتقال جسد علی (ع) و فرزند بزرگوار ایشان نا امید گردید دستو داد تا از خاک نجف و کربلا به سلطانیه انتقال دهند و در ساخت قسمتی از بنا از آنها استفاده کنند. روی دیوارهای محراب روبروی درب با استفاده از تربت امام حسین (ع) سوره الملک با دو خط ثلث و کوفی نقش شده است و به همین دلیل این قسمت به تربت خانه شهرت دارد.

کاشی‌های طلایی رنگ و منقوش و هشت گوش این بخش از بنا و ازاره های آن از لحاظ هنر کاشی پزی شگفت انگیز، خارق العاده و کم نظیر است. ازاره یا روکشِ حفاظتیِ دیوار به حاشیه ی تزیینی اطلاق می شود که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری را می پوشاند.

۲- سردابه گنبد

سردابه به عنوان یکی از فضاهای جانبی گنبد به شمار می رود که در ضلع جنوبی، زیر تربت خانه قرار دارد و برخی بر این باورند که پیش از ساخت گنبد در این مکان احداث شده است. ایلخانیان به رسم دیرین خود و به پیروی از اعتقادات و آیین نیاکان خویش، مردگان خود را در گورهای سردابه ای در زیر زمین دفن می کردند و اسباب و زیور آلاتی را به تناسب جایگاه اجتماعی فرد، در کنارش قرار می دادند.

سردابه محل دفن پادشاهان و مقام داران در آن زمان بوده است. ورودی این قسمت ارتفاع کمی دارد تا به هنگام ورود به آن مجبور به خم کردن سر شوید و به مردگان احترام بگذارید.

با وجود اینکه کاووش های به عمل آمده در این محل، وجود هیچ گونه قبری را در سرداب نشان ندادند اما مورخین و برخی از محققین همچنان بر این باورند که سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن گردیده است.

۳- گنبد خانه

ارتفاع گنبد حدود ۵۰ متر و قطر دهانه ی مرکزی آن ۲۵.۵ متر است. این گنبد اولین نمونه موجود از گنبد دو پوسته (دوجداره) در جهان است که ۱۶۰ سانتی‌متر ضخامت دارد و فضای خالی بین دو پوسته ۶۰ سانتی‌متر می باشد.

دو جداره بودن گنبد هوشمندی معمار را در ارتباط با مسائل ایستایی نشان می دهد که با ایجاد فضایی توخالی، بنا را در مقابل زلزله مقاوم نموده است.

در فضای گنبدخانه، ۸ جرز (دیوار) سنگین با عرض ۷۸/۶ متر قرار دارد که موجب انتقال وزن گنبد به شالوده ها می شود. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل ۵۰ متر مربع می باشد و ۲۰۰ تن بار بر آن وارد می شود.

تزیینات گنبد سلطانیه | اوج هنر و خلاقیت

تزیینات نخستین چیزی است که در بنای گنبد سلطانیه جلب توجه می کند و حکایت از توجه به هنر و مفهوم به کار گیری عناصر مختلف توسط سازنده دارد. بد نیست بدانید که هنرمندان سه سال وقت خود را صرف مزین نمودن این بنا نموده اند تا شاهکاری کم نظیر بیافرینند.

در این بنا سعی شده است تا با استفاده از خطوط تزیینی سه مفهوم مهم به بیننده القا شود: کلمات الله به عنوان علت غایی جهان هستی، محمد به عنوان بنیانگذار مکتب و علی به عنوان مظهر حکومت عدل الهی.

شعار های اسلامی نوشته شده روی گنبد

بر روی گنبد به خط بنایی ترکیبی از کلمات الله، محمد و علی با ترکیب کاشی الوان و رنگ سرد ایجاد گردیده و همین کار در بدنه مناره ها نیز تکرار شده است. بر روی دیواره های ایوان های داخلی به کلمات الله، محمد و علی منقوش است که به خط بنایی و با ترکیب کاشی آبی و آجر ایجاد شده اند.

نقش بعضی از شعار های اسلامی همچون ” لا اله الا الله – سبحان الله ” نیز به چشم می خورد که به خط بنائی نوشته شده اند و نحوه قرار گیری و تکرار آنها از یک سری تقسیم بندی کاملا ریاضی پیروی می کند. در برخی قسمت ها نیز کلمه علی با استفاده از ترکیب های پیچیده ریاضی و در قالب هنر کاشیکاری جلوه می کند.

تزیینات گنبد سلطانیه | اوج هنر و خلاقیت

در ابتدا تزیینات بر روی آجر و کاشی صورت گرفته و آنها منقوش به عبارات اسلامی و نام پادشاه بوده اند اما پس از مدتی سلطان محمد خدابنده به دلیلی نامعلوم دستور پوشانیدن تزئینات کاشی با گچ را می دهد و مجددا روی گچ ها با همان عبارات و اسامی مزین می گردند. به همین دلیل گفته می شود که در بنای گنبد سلطانیه دو دوره تزیینات شامل آجر و کاشی و گچ وجود دارد.

رنگ گنبد سلطانیه

رنگ آبی مهم ترین رنگ در تزیینات بنا می باشد و گویی تنها رنگ مورد توجه هنرمندان بوده است اما به دلیل نبود امکانات و روش های تکنیکی برای ایجاد رنگ ها، رنگ های متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی در گنبد به چشم می خورد که به صورت کلی رنگِ فیروزه ایِ بسیار زیبایی را در بیرون و داخل گنبد به نمایش می گذارند.

در این بنا مشبک های چوبی نیز وجود دارند که از چوب درخت ساج ساخته شده اند. این چوب به دستور سلطان از هند و لبنان به اینجا آورده شد و پیش از به کار گرفتن آنها در ساختمان، در آب نمک خیسانده شدند تا از آسیب موریانه ها جلوگیری نمایند. گفته می شود که این چوب در ساخت کشتی نوح نیز استفاده شده است.

کتیبه های گنبد سلطانیه

کتیبه های آیات قرآن در جای جای بنا به چشم می خورند و کلیه ی دیوارهای آن را فرا گرفته اند. دور تا دور طبقه ی همکف سوره ی فتح دیده می شود. بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا، مزین به آیات آیت الکرسی است و داخل ایوان طبقه ی اول نیز سوره اخلاص (توحید) نقش شده است.

بدنه ها، میزبان آیات سوره های الانبیاء، المومنون و الملک هستند و کلیه دیوارهای طبقه ی اول و دوم کتیبه هایی با نام محمد و علی و یک لوگویی به نام اتحاد را بر روی خود دارند.

کتیبه های دیگری منقوش به شش بار سبحان الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول الله، سلطان ظل الله و … نیز در این بنا وجود دارند.

چرا این بنا ۸ منار دارد؟

بنای گنبد سلطانیه به طور کلی هشت درب، هشت ایوان و هشت منار قرینه را در بر می گرفته است. بر روی هر یک از منار ها یک موذنه قرار داشت که امروزه در بنا هیچ اثری از آنها مشاهده نمی شود.

این موذنه ها به منظور پخش صدای اذان و خبر به طور یکنواخت در تمام شهر تعبیه شده بودند چرا که در صورت بودن تنها یک موذنه، گنبد بزرگ مانع از رسیدن صدا به کل شهر می شد.

وجود هشت منار قرینه موجب مهار نمودن نیروی رانشی گنبد به سمت خارج می شده و استحکام آن را حفظ می کرده است. همچنین برخی معتقدند که این منارها نقش فدایی ساختمان را بر عهده دارند تا به هنگام وقوع زلزله فرو بریزند و مانع آسیب به بنای اصلی شوند.

پی گنبد سلطانیه

بار این دیوارها و سایر قسمت های بنا روی پی هایی به قطر دو متر وارد می شود که به صورت رادیه ژنرال (پی هایی برای ساختمان های بزرگ و گودبرداری های عمیق) ایجاد شده است.

مقاومت عالی زمین باعث شده تا پی های این ساختمان عظیم بسیار ناچیز و سطحی و با عمق ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر در نظر گرفته شوند و تنها در قسمت شمالی پی ها از سطح طبیعی زمین حدود ۵/۱ متر پایین رفته است. پی ها از بلوک های سنگی منظم به ابعاد ۲۰ در ۲۵ سانتی متر و ملات گچ و آهک ساخته شده اند.

گلدسته سازی

گنبد سازی

سازه های از میان رفته

در گذشته، گنبد، ساختمان های اطراف و ارگ سلطنتی، حصاری با ۱۶ برج و بارو و خندقی برای جلوگیری از ورود دشمنان  داشته که همگی آنها به همراه بخشی از کتیبه ها به دستور میرانشاه (پسر سوم تیمور لنگ) تخریب شده اند.

دورتادور گنبد مکان هایی به عنوان مناطق عام المنفعه یا ابواب البر ساخته بودند که اکنون به صورت کامل از بین رفته اند و اثری از آنها دیده نمی شود.

در قسمت جنوبی گنبد نیز آثاری از ساختمان مسجد دیده می شود که محراب آن مزین به حاشیه گچبری می باشد. این آثار نشان می دهد که علاوه بر محل آرامگاه اصلی که بنای معظم و عالی دیگری نیز در جنب آرامگاه بوده است.

موزه گنبد سلطانیه

به منظور استفاده از فضای این بنا، موزه ی کوچکی در پایین سردر ورودی به مجموعه ی گنبد سلطانیه ساخته شده است و در آن تعدادی عکس ومقداری از اشیاء باقیمانده از دوران های گذشته و آثار کشف شده در منطقه سلطانیه در معرض نمایش گذاشته شده اند.

ثبت ملی و جهانی

گنبد سلطانیه، از نظر حجم، سبک معماری، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، و زیبایی‌شناسی و تزیینات، نمونه ای منحصر به فرد در معماری به شمار می رود و به عنوان نقطه تحولی در معماری اسلامی می باشد.

گنبد سلطانیه به عنوان یک اثر منحصر به فرد، در تاریخ ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۶۶ در فهرست آثار ملی ایران قرا گرفت.

نام این بنا از ۲۴ تیرماه ۱۳۸۴ به عنوان هفتمین اثر ماندگار ایرانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است. دلایل ثبت جهانی این اثر ارزشمند به شرح زیر است:

* تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی، در یک منطقه فرهنگی، از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز را نشان می دهد.

گنبد مسجد النبی

گنبد سبز

گنبد سازی در خراسان جنوبی

گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه یک عامل تاثیرگذار در توسعه معماری اسلامی در آسیای مرکزی و غربی و تغییر سبک معماری از سلجوقی کلاسیک به دوره تیموری می باشد و  این امر به ویژه در ساختار دو پوسته و استفاده استادانه از مواد و موضوعات خاص برای تزیینات مشهود است.

* یک گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته می باشد

سلطانیه، به عنوان پایتخت باستانی سلسله ایلخانیان، شاهدی  استثنائی از قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی است.

* نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی است که مرحله ی مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد.

آرامگاه الجایتو نشان دهنده یک دستاورد برجسته در توسعه معماری ایرانی، به ویژه در دوره ایلخانی است که با ساختار نوآورانه مهندسی، نسبت فضایی، فرم های معماری، و الگوهای تزئینی و سایر تکنیک ها بسیار متفاوت تر از دیگر آثار به نظر می رسد.

مرمت گنبد سلطانیه | احیای بخش مهمی از تاریخ ایران

این بنای ارزشمند به مدت ۲۵ سال به حال خود رها شده بود تا اینکه در سال ۱۳۴۸ مرمت آن توسط یک گروه ایتالیایی آغاز گردید و تا سال ۱۳۵۷  ادامه یافت.

کارشناسان از عملیات مرمت این بنا به عنوان یكی از ظریف ترین و پیچیده ترین كارهای مرمتی در نوع خود یاد می کنند که تا به امروز نیز همچنان ادامه دارد.

این بنا با قدمت بیش از ۷۰۰ سال به شدت نیاز به مراقبت و حفظ و نگهداری دارد تا آیندگان نیز بتوانند شکوه معماری گذشته را در یابند.